TOPIC -08 ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸੋਚ (Language & Thought)
ਪਰਿਚਯ
ਭਾਸ਼ਾ (Language) — ਵਿਚਾਰਾਂ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਸੋਚ (Thought) — ਮਸਤਿਸਕ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ।
ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸੋਚ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ
ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਸਾਧਨ: ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰਨਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਸੋਚ ਦਾ ਆਧਾਰ: ਜਿਆਦਾਤਰ ਸੋਚ ਭਾਸ਼ਾਈ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਦੋ-ਤਰਫਾ ਸੰਬੰਧ: ਸੋਚ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਸੋਚ ਨੂੰ।
ਵਿਕਾਸਕਾਰੀ ਰੂਪ: ਬੱਚੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤ
1. ਪਿਆਜੇ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Piaget)
ਬੱਚੇ ਦੀ ਸੋਚ ਉਸਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸਕਾਰੀ ਪੜਾਅ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੈ।
ਭਾਸ਼ਾ ਸੋਚ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ।
2. ਵਿਗੋਤਸਕੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Vygotsky)
ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸੋਚ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਨ।
"ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਸ਼ਾ" (Inner Speech) ਸੋਚ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਚਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਸੋਚ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।
3. ਭਾਸ਼ਾ ਨਿਰਭਰਤਾ ਸਿਧਾਂਤ (Linguistic Relativity — Sapir-Whorf Hypothesis)
ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸੋਚ ਉਸਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਜਿਹੜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹਨ, ਉਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਸੋਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਅਧਿਆਪਕ ਲਈ ਅਰਥ
ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਈ ਅਨੁਭਵ ਦਿਓ।
ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਬੋਲਚਾਲ, ਕਹਾਣੀਆਂ, ਚਰਚਾ ਤੇ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰੋ।
ਸੋਚ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿਖਲਾਈ ਅਹਿਮ ਹੈ।
ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮਾਂ-ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਜੋੜੋ।
TET ਪਰੀਖਿਆ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਬਿੰਦੂ
ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸੋਚ ਦਾ ਦੋ-ਤਰਫਾ ਰਿਸ਼ਤਾ।
ਪਿਆਜੇ ਤੇ ਵਿਗੋਤਸਕੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਫਰਕ।
Inner Speech (ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਸ਼ਾ) ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ।
Sapir-Whorf ਸਿਧਾਂਤ।
ਸਿੱਖਣ-ਸਿਖਾਉਣ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ।
ਨਮੂਨਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਪ੍ਰਸ਼ਨ: ਵਿਗੋਤਸਕੀ ਅਨੁਸਾਰ ਸੋਚ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?
(A) ਕੇਵਲ ਅਨੁਭਵ ਨਾਲ
(B) ਕੇਵਲ ਪਰਿਪੱਕਤਾ ਨਾਲ
(C) ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਚਾਰ ਨਾਲ
(D) ਕੇਵਲ ਜਨਮਜਾਤ ਤਾਕਤ ਨਾਲ
Answer: (C)ਪ੍ਰਸ਼ਨ: "Inner Speech" ਦੀ ਧਾਰਣਾ ਕਿਸ ਨੇ ਦਿੱਤੀ?
(A) ਪਿਆਜੇ
(B) ਵਿਗੋਤਸਕੀ
(C) ਸਕਿਨਰ
(D) ਚੌਮਸਕੀ
Answer: (B)ਪ੍ਰਸ਼ਨ: ਭਾਸ਼ਾ ਨਿਰਭਰਤਾ ਸਿਧਾਂਤ ਕਿਸ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ?
(A) ਸਪੀਅਰ-ਵੋਰਫ਼
(B) ਪਿਆਜੇ
(C) ਵਿਗੋਤਸਕੀ
(D) ਪਾਵਲੋਵ
Answer: (A)