ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਥਿਊਰੀਆਂ (TET ਲਈ)
1. ਪਿਆਜੇ ਦੀ ਜ਼ਿਹਨੀ ਵਿਕਾਸ ਥਿਊਰੀ (Jean Piaget)
- ਬੱਚੇ ਦੀ ਸੋਚ ਚਾਰ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ:
- ਸੰਵੇਦਨ-ਗਤੀ (0–2 ਸਾਲ) → ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ ਤੇ ਹਿਲਜੁਲ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਣਾ।
- ਪ੍ਰੀ-ਆਪਰੇਸ਼ਨਲ (2–7 ਸਾਲ) → ਪ੍ਰਤੀਕ, ਭਾਸ਼ਾ, ਕਲਪਨਾ।
- ਕੰਕਰੀਟ ਆਪਰੇਸ਼ਨਲ (7–11 ਸਾਲ) → ਤਰਕ, ਵਰਗੀਕਰਨ, ਸੰਰਖਣ।
- ਫਾਰਮਲ ਆਪਰੇਸ਼ਨਲ (11+ ਸਾਲ) → ਅਭਾਵਕ ਤੇ ਕਲਪਨਾਤਮਕ ਸੋਚ।
2. ਵਾਈਗੋਤਸਕੀ ਦੀ ਸਮਾਜ-ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਥਿਊਰੀ (Lev Vygotsky)
- ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ।
- ਮੁੱਖ ਧਾਰਨਾਵਾਂ:
- ZPD (Zone of Proximal Development) → ਬੱਚਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਅਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਜੋ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ।
- Scaffolding → ਅਧਿਆਪਕ/ਸਾਥੀ ਵੱਲੋਂ ਸਹਾਇਤਾ।
- ਭਾਸ਼ਾ ਸੋਚ ਦਾ ਅਧਾਰ।
3. ਕੋਹਲਬਰਗ ਦੀ ਨੈਤਿਕ ਵਿਕਾਸ ਥਿਊਰੀ (Lawrence Kohlberg)
- ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੇ 3 ਪੱਧਰ:
- ਪੂਰਵ-ਪੰਪਰਾਗਤ (ਸਜ਼ਾ-ਇਨਾਮ)
- ਪੰਪਰਾਗਤ (ਨਿਯਮ, ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ)
- ਉਪਰ-ਪੰਪਰਾਗਤ (ਨਿਆਂ, ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਸਿਧਾਂਤ)
4. ਐਰਿਕਸਨ ਦੀ ਮਨੋ-ਸਮਾਜਿਕ ਥਿਊਰੀ (Erik Erikson)
- ਜੀਵਨ ਦੇ 8 ਪੜਾਅ।
- ਸਕੂਲੀ ਉਮਰ (6–12 ਸਾਲ): Industry vs Inferiority → ਮਿਹਨਤ ਤੇ ਯੋਗਤਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਪੜਾਅ।
5. ਬਰੂਨਰ ਦੀ ਸਿੱਖਣ ਥਿਊਰੀ (Jerome Bruner)
- ਬੱਚਾ ਖੋਜ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ।
- ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਪੜਾਅ:
- Enactive (ਕਿਰਿਆ-ਆਧਾਰਤ)
- Iconic (ਚਿੱਤਰ-ਆਧਾਰਤ)
- Symbolic (ਭਾਸ਼ਾ-ਆਧਾਰਤ)
6. ਬੈਂਡੂਰਾ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਿੱਖਣ ਥਿਊਰੀ (Albert Bandura)
- ਬੱਚੇ ਦੇਖਕੇ ਤੇ ਨਕਲ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ।
- Bobo Doll ਪ੍ਰਯੋਗ।
- Modeling, Self-efficacy, Vicarious learning।
7. ਥਾਰਨਡਾਈਕ ਦੀ ਥਿਊਰੀ (Edward Thorndike – Connectionism)
- Trial & Error Learning।
- ਕਾਨੂੰਨ:
- ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ (Law of Effect)
- ਤਿਆਰੀ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ (Law of Readiness)
- ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ (Law of Exercise)
8. ਪਾਵਲੌਵ ਦੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਕੰਡੀਸ਼ਨਿੰਗ (Ivan Pavlov)
- ਸੰਬੰਧ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਣਾ।
- ਘੰਟੀ + ਖਾਣਾ → ਲਾਰ।
- ਆਦਤਾਂ, ਡਰ, ਫੋਬੀਆ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ।
9. ਸਕਿਨਰ ਦੀ ਓਪਰੇਂਟ ਕੰਡੀਸ਼ਨਿੰਗ (B.F. Skinner)
- ਸਿੱਖਣ ਮਜ਼ਬੂਤੀ (reinforcement) ਤੇ ਨਿਰਭਰ।
- Positive reinforcement, Negative reinforcement, Punishment।
- ਕਲਾਸਰੂਮ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ।
10. ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਬਹੁ-ਬੁੱਧੀ ਥਿਊਰੀ (Howard Gardner)
- ਇਕੱਲੀ ਬੁੱਧੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।
- 8 ਕਿਸਮਾਂ:
- ਭਾਸ਼ਾਈ, ਗਣਿਤੀ, ਸਥਾਨਿਕ, ਸੰਗੀਤਕ, ਸਰੀਰਕ, ਅੰਤਰ-ਵਿਅਕਤੀਗਤ, ਅੰਤਰ-ਆਤਮਾ, ਕੁਦਰਤੀ।
11. ਮੈਸਲੋ ਦੀ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਸਿਧਾਂਤ (Abraham Maslow)
- Hierarchy of Needs:
- ਜ਼ਰੂਰੀ ਲੋੜਾਂ (ਖਾਣਾ, ਪਾਣੀ)
- ਸੁਰੱਖਿਆ
- ਪਿਆਰ ਤੇ ਸੰਬੰਧ
- ਆਤਮ-ਸਨਮਾਨ
- ਆਤਮ-ਸਾਕਾਰਤਾ (Self-Actualization)
12. ਬਲੂਮ ਦੀ ਵਰਗੀਕਰਨ (Benjamin Bloom – Bloom’s Taxonomy)
- ਸਿੱਖਣ ਦੇ 3 ਖੇਤਰ:
- Cognitive (ਗਿਆਨ-ਆਧਾਰਿਤ)
- Affective (ਭਾਵਨਾ-ਆਧਾਰਿਤ)
- Psychomotor (ਕੌਸ਼ਲ-ਆਧਾਰਿਤ)
- Cognitive ਵਿੱਚ 6 ਪੱਧਰ: ਯਾਦ → ਸਮਝ → ਲਾਗੂ → ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ → ਮੁਲਾਂਕਨ → ਰਚਨਾ।
ਸੰਖੇਪ ਟੇਬਲ (TET ਰਿਵਿਜ਼ਨ ਲਈ)
| ਥਿਊਰੀ | ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ | ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ |
|---|---|---|
| ਜ਼ਿਹਨੀ ਵਿਕਾਸ | Piaget | ਸੋਚ ਦੇ 4 ਪੜਾਅ |
| ਸਮਾਜ-ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ | Vygotsky | ZPD, Scaffolding |
| ਨੈਤਿਕ ਵਿਕਾਸ | Kohlberg | 3 ਪੱਧਰ |
| ਮਨੋ-ਸਮਾਜਿਕ | Erikson | ਜੀਵਨ ਦੇ 8 ਪੜਾਅ |
| ਖੋਜ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਣਾ | Bruner | Spiral curriculum |
| ਸਮਾਜਿਕ ਸਿੱਖਣ | Bandura | ਮਾਡਲਿੰਗ, ਅਨੁਕਰਨ |
| ਕਨੈਕਸ਼ਨਿਜ਼ਮ | Thorndike | Trial & Error, ਕਾਨੂੰਨ |
| ਕਲਾਸੀਕਲ ਕੰਡੀਸ਼ਨਿੰਗ | Pavlov | ਸੰਬੰਧ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਣਾ |
| ਓਪਰੇਂਟ ਕੰਡੀਸ਼ਨਿੰਗ | Skinner | Reinforcement & Punishment |
| ਬਹੁ-ਬੁੱਧੀ | Gardner | 8 ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਬੁੱਧੀ |
| ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਹਾਇਰਾਰਕੀ | Maslow | ਲੋੜਾਂ ਦਾ ਪਿਰਾਮਿਡ |
| ਬਲੂਮ ਟੈਕਸੋਨੋਮੀ | Bloom | ਸਿੱਖਣ ਦੇ 3 ਖੇਤਰ |