Learning & pedagogy: cognition, emotions, motivation
🧠 1. ਸੰਜਾਨ (Cognition)
ਅਰਥ:
ਸੰਜਾਨ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ — ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਚਣ, ਸਮਝਣ, ਯਾਦ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ। ਇਹ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਹਿੱਸਾ ਹੈ।
ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ:
-
ਧਿਆਨ (Attention): ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਜਾਂ ਚੀਜ਼ ਤੇ ਮਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨਾ।
-
ਗ੍ਰਹਿਣ (Perception): ਜੋ ਕੁਝ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਜਾਂ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਦੀ ਸਮਝ ਬਣਾਉਣਾ।
-
ਯਾਦ (Memory): ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਣਾ ਅਤੇ ਜਰੂਰਤ ਪੈਣ ਤੇ ਵਰਤਣਾ।
-
ਚਿੰਤਨ (Thinking): ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ, ਤਰਕ ਕਰਨਾ, ਨਿਰਣਾ ਕਰਨਾ।
-
ਸਮੱਸਿਆ ਹੱਲ (Problem Solving): ਨਵੇਂ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣਾ।
ਮਹੱਤਵ:
-
ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਜਿਗਿਆਸਾ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ।
-
ਨਵੀਂ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬੁਨਿਆਦ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
-
ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਸੋਚ ਅਤੇ ਨਿਰਣਾ ਸਮਰਥਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
❤️ 2. ਭਾਵਨਾਵਾਂ (Emotions)
ਅਰਥ:
ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਨੁਭਵ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਖੁਸ਼ੀ, ਦੁੱਖ, ਡਰ, ਗੁੱਸਾ, ਪਿਆਰ ਆਦਿ।
ਸਿਖਲਾਈ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ:
-
ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ (ਜਿਵੇਂ ਉਤਸਾਹ, ਖੁਸ਼ੀ) ਸਿਖਲਾਈ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
-
ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ (ਡਰ, ਚਿੰਤਾ) ਸਿਖਲਾਈ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
-
ਅਧਿਆਪਕ ਦਾ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਰਵੱਈਆ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਅਧਿਆਪਕ ਲਈ ਸਿਫਾਰਸ਼ਾਂ:
-
ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਸਹਾਨੁਭੂਤਿ ਭਰਿਆ ਰਵੱਈਆ ਰੱਖੋ।
-
ਕਲਾਸ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਖੁਸ਼ਮਿਜ਼ਾਜ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਕ ਬਣਾਓ।
-
ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝੋ ਅਤੇ ਮੰਨਤਾ ਦਿਓ।
💡 3. ਪ੍ਰੇਰਣਾ (Motivation)
ਅਰਥ:
ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਉਹ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕੁਝ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਪ੍ਰਕਾਰ:
-
ਅੰਦਰੂਨੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ (Intrinsic Motivation): ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਖੁਦ ਆਪਣੀ ਰੁਚੀ ਨਾਲ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ।
-
ਉਦਾਹਰਣ: ਬੱਚਾ ਆਪਣੀ ਜਿਗਿਆਸਾ ਨਾਲ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ।
-
-
ਬਾਹਰੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ (Extrinsic Motivation): ਜਦੋਂ ਇਨਾਮ ਜਾਂ ਡਰ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ।
-
ਉਦਾਹਰਣ: ਬੱਚਾ ਅੰਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ।
-
ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ:
-
ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀ ਰੁਚਿਕਰ ਬਣਾਓ।
-
ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰੋ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਦਿਓ।
-
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਿਗਿਆਸਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝੋ।
-
ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪ ਚੋਣ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿਓ।
📘 ਅਧਿਆਪਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ (Pedagogical Implications):
-
ਅਧਿਆਪਕ ਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸੰਜਾਨੀ ਪੱਧਰ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਠ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
-
ਸਿਖਲਾਈ ਵਿੱਚ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਣਦੇਖਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ।
-
ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਬਿਨਾਂ ਸਿੱਖਲਾਈ ਅਧੂਰੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
-
ਸੰਜਾਨ + ਭਾਵਨਾਵਾਂ + ਪ੍ਰੇਰਣਾ = ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਿਖਲਾਈ।
📚 ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼:
ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਲਾਈ ਤਿੰਨ ਸਤੰਭਾਂ ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੈ —
ਸੋਚਣ (Cognition), ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ (Emotions), ਅਤੇ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ (Motivation)।
ਜੇ ਅਧਿਆਪਕ ਇਹ ਤਿੰਨੋ ਪੱਖਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣ, ਤਾਂ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬਣਦੀ ਹੈ।