🟢 Piaget, Kohlberg, Vygotsky (PTET Psychology Notes – Punjabi)
1. Jean Piaget (ਪੀਜੇ – Cognitive Development Theory)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ
ਪੀਜੇ ਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਬੁੱਧੀਕ ਵਿਕਾਸ (Cognitive Development) ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਮੁਤਾਬਕ ਬੱਚਾ ਆਪਣਾ ਗਿਆਨ Environment ਨਾਲ Interaction ਰਾਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਮੁੱਖ Concepts
-
Schema (ਯੋਜਨਾ) – ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਦਾ ਢੰਗ।
-
Assimilation (ਅਧਿਗ੍ਰਹਿਣ) – ਨਵੀਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੀ ਸਕੀਮਾ ਵਿੱਚ ਜੋੜਨਾ।
-
Accommodation (ਅਨੁਕੂਲਨ) – ਸਕੀਮਾ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਨਵੀਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬਣਾਉਣਾ।
-
Equilibration (ਸੰਤੁਲਨ) – Assimilation ਤੇ Accommodation ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਨਾਲ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਉਣਾ।
Piaget ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਪੜਾਅ (Stages)
-
Sensory-Motor (0–2 ਸਾਲ)
-
ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ ਤੇ ਹਿਲਚਲ ਰਾਹੀਂ ਗਿਆਨ।
-
Object Permanence (ਵਸਤੂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ – ਭਾਵੇਂ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਵੇ)।
-
-
Pre-Operational (2–7 ਸਾਲ)
-
Symbolic thinking (ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ)।
-
Egocentrism (ਸਿਰਫ ਆਪਣੀ ਸੋਚ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ)।
-
Conservation ਸਮਝ ਨਹੀਂ।
-
-
Concrete Operational (7–11 ਸਾਲ)
-
ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਸੋਚ।
-
Conservation, Classification ਦੀ ਸਮਝ।
-
-
Formal Operational (11+ ਸਾਲ)
-
Abstract ਸੋਚ, Hypothetical reasoning।
-
Problem solving ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ।
-
2. Lawrence Kohlberg (ਨੈਤਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਥਿਊਰੀ – Moral Development Theory)
ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ
Kohlberg ਨੇ Piaget ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ (Morality) ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਪੜਾਅ ਦੱਸੇ।
Kohlberg ਦੇ ਪੜਾਅ (Levels & Stages)
-
Pre-Conventional Level (ਬਚਪਨ)
-
Stage 1: Punishment-Obedience → ਸਜ਼ਾ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਕੰਮ।
-
Stage 2: Instrumental Relativist → ਨਿੱਜੀ ਲਾਭ ਲਈ ਕੰਮ।
-
-
Conventional Level (ਕਿਸ਼ੋਰਾਵਸਥਾ)
-
Stage 3: Good Boy-Good Girl → ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਮ।
-
Stage 4: Law & Order → ਨਿਯਮ, ਕਾਨੂੰਨ ਮੰਨਣਾ।
-
-
Post-Conventional Level (ਵਿਆਸਕਤਾ)
-
Stage 5: Social Contract → ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ, ਸਮਾਨਤਾ।
-
Stage 6: Universal Ethical Principles → ਸੱਚ, ਨੈਤਿਕਤਾ, ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਕੰਮ।
-
3. Lev Vygotsky (ਸਮਾਜ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਥਿਊਰੀ – Socio-Cultural Theory)
ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ
-
ਬੱਚੇ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਸਮਾਜ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
-
ਗਿਆਨ ਸਮਾਜਿਕ Interaction ਨਾਲ ਬਣਦਾ ਹੈ।
ਮੁੱਖ Concepts
-
MKO (More Knowledgeable Other) – ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਜੋ ਬੱਚੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਜਾਣਦਾ ਹੈ (ਅਧਿਆਪਕ, ਮਾਪੇ, ਸਾਥੀ)।
-
ZPD (Zone of Proximal Development) – ਉਹ ਖੇਤਰ ਜਿੱਥੇ ਬੱਚਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਪਰ MKO ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
-
Scaffolding – ਸਹਾਰਾ/ਸਹਿਯੋਗ ਜੋ ਅਧਿਆਪਕ ਜਾਂ MKO ਦੇਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
-
ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ – ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖਣ ਤੇ ਸੋਚਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਹੈ।
4. ਤਿੰਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਤੁਲਨਾ (Comparison)
| ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ | ਧਿਆਨ | ਮੁੱਖ Concepts | ਪੜਾਅ / ਸਿਧਾਂਤ |
|---|---|---|---|
| Piaget | Cognitive Development | Schema, Assimilation, Accommodation, Equilibration | 4 Stages (Sensorimotor → Formal Operational) |
| Kohlberg | Moral Development | Justice, Morality, Reasoning | 3 Levels, 6 Stages |
| Vygotsky | Socio-Cultural Learning | MKO, ZPD, Scaffolding, Role of Language | Continuous Process (Stages ਨਹੀਂ) |
5. ਸਿੱਖਿਆਕ ਮਹੱਤਤਾ (Educational Importance)
-
Piaget – ਪੜਾਅ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿਖਲਾਈ; Concrete ਸਾਮੱਗਰੀ ਵਰਤਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
-
Kohlberg – ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਨੈਤਿਕ ਚਰਚਾ, ਨਿਆਂ ਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਸਿਖਾਉਣਾ।
-
Vygotsky – Group Learning, Peer Teaching, Scaffolding ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ।
6. ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
MCQ / Objective
-
Piaget ਦੇ Formal Operational Stage ਵਿਚ ਕੀ ਵਿਕਸਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?
-
Kohlberg ਦੇ Stage 4 ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ?
-
Vygotsky ਦਾ ZPD ਕਿਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ?
-
Assimilation ਤੇ Accommodation ਕਿਸ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ?
-
Scaffolding ਸੰਕਲਪ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਿੱਤਾ?
Short Answer
-
Piaget ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਦੇ 4 ਪੜਾਅ ਲਿਖੋ।
-
Kohlberg ਦੇ Pre-Conventional Level ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ।
-
Vygotsky ਦੇ MKO ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸਮਝਾਓ।
Long Answer
-
Piaget, Kohlberg ਤੇ Vygotsky ਦੀਆਂ ਥਿਊਰੀਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰੋ।
-
Kohlberg ਦੀ ਨੈਤਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ਲਿਖੋ।
-
Vygotsky ਦੇ ZPD ਤੇ Scaffolding ਦੀ ਸਿੱਖਿਆਕ ਮਹੱਤਤਾ ਸਮਝਾਓ।
7. ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ Key Points
-
Piaget – Cognitive Development → 4 Stages।
-
Kohlberg – Moral Development → 3 Levels, 6 Stages।
-
Vygotsky – Socio-Cultural Theory → MKO, ZPD, Scaffolding, Language।