ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕਤਾ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ (Heredity & Environment)
CTET / PTET Competitive Exams ਲਈ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਨੋਟਸ (ਪੰਜਾਬੀ
ਵਿੱਚ)
1. ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕਤਾ (Heredity)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕਤਾ ਉਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਜੀਨ (genes) ਦੁਆਰਾ ਸੰਤਾਨ
ਵਿੱਚ ਲੱਛਣ, ਗੁਣ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ:
- ਜਨਮ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
- ਬਦਲੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ।
- ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ (Potential) ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਉਦਾਹਰਨ: ਲੰਬਾਈ, ਚਮੜੀ ਦਾ ਰੰਗ, ਬੁੱਧੀ (IQ), ਕਲਾਤਮਕ ਟੈਲੈਂਟ, ਕੁਝ ਬਿਮਾਰੀਆਂ (ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੂਗਰ,
ਹਿਮੋਫਿਲੀਆ)।
2. ਵਾਤਾਵਰਨ (Environment)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਵਾਤਾਵਰਨ ਉਹ ਸਾਰੇ ਬਾਹਰੀ ਤੱਤ (external factors) ਹਨ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ
ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਕਿਸਮਾਂ:
1. ਭੌਤਿਕ (Physical) – ਘਰ, ਖੁਰਾਕ, ਪਾਣੀ, ਮੌਸਮ।
2. ਸਮਾਜਿਕ (Social) – ਪਰਿਵਾਰ, ਦੋਸਤ, ਸਮਾਜ, ਸਕੂਲ।
3. ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ (Cultural) – ਧਾਰਮਿਕ ਮੁੱਲ, ਰਸਮਾਂ, ਭਾਸ਼ਾ।
4. ਮਾਨਸਿਕ / ਭਾਵਨਾਤਮਕ (Emotional) – ਪਿਆਰ, ਸੁਰੱਖਿਆ, ਪ੍ਰੇਰਣਾ।
5. ਨਿਯੰਤਰਿਤ (Controlled) – ਸਿੱਖਿਆ, ਪਾਠਪੁਸਤਕ, ਅਧਿਆਪਨ।
6. ਅਨਿਯੰਤਰਿਤ (Uncontrolled) – ਕੁਦਰਤੀ ਆਫਤਾਂ, ਮੌਸਮ, ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਾਤ।
3. ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕਤਾ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ
Nature vs Nurture Debate:
- Nature = ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕਤਾ ਸਭ ਕੁਝ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
- Nurture = ਵਾਤਾਵਰਨ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।
👉 ਆਧੁਨਿਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਮਿਲ ਕੇ (Interaction) ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ।
Interaction Examples:
- ਬੱਚੇ ਦੀ ਬੁੱਧੀ (IQ) ਜਿਨਸ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਸਹੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨਾਲ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
- ਗਾਇਕੀ ਦਾ ਟੈਲੈਂਟ ਜਨਮਜਾਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸੰਗੀਤਕ ਮਾਹੌਲ ਨਾਲ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
Epigenetics: ਵਾਤਾਵਰਨ ਜੀਨਾਂ ਨੂੰ ਚਾਲੂ ਜਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
4. ਅਧਿਐਨ ਤਰੀਕੇ (Methods of Study)
1. Twin Study – ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਜੁੜਵਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ।
2. Adoption Study – ਜਿੱਥੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਗੁਣ ਅਸਲ ਮਾਪਿਆਂ ਜਾਂ ਦੱਤਕ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।
3. Longitudinal Study – ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ।
4. Experimental Studies – ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸ ਦੇਖਣਾ।
5. ਸਿੱਖਿਆਕ ਮਹੱਤਤਾ (Educational Importance)
1. ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅੰਤਰਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ।
2. ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਸਹੀ ਵਾਤਾਵਰਨ।
3. ਕਾਬਲ ਅਧਿਆਪਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ।
4. ਹੋਲਿਸਟਿਕ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ।
5. ਕਰਿਕੁਲਮ ਅਤੇ ਪੈਡਾਗੋਜੀ ਦੀ ਯੋਜਨਾ।
6. CTET ਲਈ ਸੰਭਾਵਿਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
MCQ / Objective Type:
1. ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕਤਾ ਕਿਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ?
(a) Genes (b) Environment (c) Learning
(d) Training
2. ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ?
3. Nature vs Nurture Debate ਕਿਸ ਬਾਰੇ ਹੈ?
4. Epigenetics ਕਿਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ?
5. Twin Study ਕਿਸ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ?
Short Answer Type:
1. ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕਤਾ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਸਮਝਾਓ।
2. ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ।
3. ਅਧਿਆਪਕ ਲਈ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕਤਾ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਲਿਖੋ।
Long Answer Type:
1. ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕਤਾ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ।
2. Nature vs Nurture Debate ਬਾਰੇ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਸਮੇਤ ਲਿਖੋ।
3. ਸਿੱਖਿਆਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦਾ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ?
7. ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਮੁੱਖ ਬਿੰਦੂ (Key Points)
- ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕਤਾ ਸੰਭਾਵਨਾ (Potential) ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
- ਵਾਤਾਵਰਨ ਉਸ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਦੋਵੇਂ ਦੇ ਮਿਲੇ-ਝੁਲੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਹੀ ਪੂਰਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
- ਅਧਿਆਪਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ = ਬੱਚੇ ਦੀ ਯੋਗਤਾ + ਸਹੀ ਵਾਤਾਵਰਨ।