ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਥਿਊਰੀਆਂ (TET ਲਈ)

ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਥਿਊਰੀਆਂ (TET ਲਈ)

1. ਪਿਆਜੇ ਦੀ ਜ਼ਿਹਨੀ ਵਿਕਾਸ ਥਿਊਰੀ (Jean Piaget)

• ਬੱਚੇ ਦੀ ਸੋਚ ਚਾਰ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ:
  1. ਸੰਵੇਦਨ-ਗਤੀ (0–2 ਸਾਲ) → ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ ਤੇ ਹਿਲਜੁਲ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਣਾ।
  2. ਪ੍ਰੀ-ਆਪਰੇਸ਼ਨਲ (2–7 ਸਾਲ) → ਪ੍ਰਤੀਕ, ਭਾਸ਼ਾ, ਕਲਪਨਾ।
  3. ਕੰਕਰੀਟ ਆਪਰੇਸ਼ਨਲ (7–11 ਸਾਲ) → ਤਰਕ, ਵਰਗੀਕਰਨ, ਸੰਰਖਣ।
  4. ਫਾਰਮਲ ਆਪਰੇਸ਼ਨਲ (11+ ਸਾਲ) → ਅਭਾਵਕ ਤੇ ਕਲਪਨਾਤਮਕ ਸੋਚ।

---

2. ਵਾਈਗੋਤਸਕੀ ਦੀ ਸਮਾਜ-ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਥਿਊਰੀ (Lev Vygotsky)

• ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ।
• ਮੁੱਖ ਧਾਰਨਾਵਾਂ:
  • ZPD (Zone of Proximal Development) → ਬੱਚਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਅਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਜੋ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ।
  • Scaffolding → ਅਧਿਆਪਕ/ਸਾਥੀ ਵੱਲੋਂ ਸਹਾਇਤਾ।
• ਭਾਸ਼ਾ ਸੋਚ ਦਾ ਅਧਾਰ।

---

3. ਕੋਹਲਬਰਗ ਦੀ ਨੈਤਿਕ ਵਿਕਾਸ ਥਿਊਰੀ (Lawrence Kohlberg)

• ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੇ 3 ਪੱਧਰ:
  1. ਪੂਰਵ-ਪੰਪਰਾਗਤ (ਸਜ਼ਾ-ਇਨਾਮ)
  2. ਪੰਪਰਾਗਤ (ਨਿਯਮ, ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ)
  3. ਉਪਰ-ਪੰਪਰਾਗਤ (ਨਿਆਂ, ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਸਿਧਾਂਤ)

---

4. ਐਰਿਕਸਨ ਦੀ ਮਨੋ-ਸਮਾਜਿਕ ਥਿਊਰੀ (Erik Erikson)

• ਜੀਵਨ ਦੇ 8 ਪੜਾਅ।
• ਸਕੂਲੀ ਉਮਰ (6–12 ਸਾਲ): Industry vs Inferiority → ਮਿਹਨਤ ਤੇ ਯੋਗਤਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਪੜਾਅ।

---

5. ਬਰੂਨਰ ਦੀ ਸਿੱਖਣ ਥਿਊਰੀ (Jerome Bruner)

• ਬੱਚਾ ਖੋਜ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ।
• ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਪੜਾਅ:
  1. Enactive (ਕਿਰਿਆ-ਆਧਾਰਤ)
  2. Iconic (ਚਿੱਤਰ-ਆਧਾਰਤ)
  3. Symbolic (ਭਾਸ਼ਾ-ਆਧਾਰਤ)

---

6. ਬੈਂਡੂਰਾ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਿੱਖਣ ਥਿਊਰੀ (Albert Bandura)

• ਬੱਚੇ ਦੇਖਕੇ ਤੇ ਨਕਲ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ।
• Bobo Doll ਪ੍ਰਯੋਗ।
• Modeling, Self-efficacy, Vicarious learning।

---

7. ਥਾਰਨਡਾਈਕ ਦੀ ਥਿਊਰੀ (Edward Thorndike – Connectionism)

• Trial & Error Learning।
• ਕਾਨੂੰਨ:
  • ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ (Law of Effect)
  • ਤਿਆਰੀ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ (Law of Readiness)
  • ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ (Law of Exercise)

---

8. ਪਾਵਲੌਵ ਦੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਕੰਡੀਸ਼ਨਿੰਗ (Ivan Pavlov)

• ਸੰਬੰਧ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਣਾ।
• ਘੰਟੀ + ਖਾਣਾ → ਲਾਰ।
• ਆਦਤਾਂ, ਡਰ, ਫੋਬੀਆ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ।

---

9. ਸਕਿਨਰ ਦੀ ਓਪਰੇਂਟ ਕੰਡੀਸ਼ਨਿੰਗ (B.F. Skinner)

• ਸਿੱਖਣ ਮਜ਼ਬੂਤੀ (reinforcement) ਤੇ ਨਿਰਭਰ।
• Positive reinforcement, Negative reinforcement, Punishment।
• ਕਲਾਸਰੂਮ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ।

---

10. ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਬਹੁ-ਬੁੱਧੀ ਥਿਊਰੀ (Howard Gardner)

• ਇਕੱਲੀ ਬੁੱਧੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।
• 8 ਕਿਸਮਾਂ:
  • ਭਾਸ਼ਾਈ, ਗਣਿਤੀ, ਸਥਾਨਿਕ, ਸੰਗੀਤਕ, ਸਰੀਰਕ, ਅੰਤਰ-ਵਿਅਕਤੀਗਤ, ਅੰਤਰ-ਆਤਮਾ, ਕੁਦਰਤੀ।

---

11. ਮੈਸਲੋ ਦੀ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਸਿਧਾਂਤ (Abraham Maslow)

• Hierarchy of Needs:
  1. ਜ਼ਰੂਰੀ ਲੋੜਾਂ (ਖਾਣਾ, ਪਾਣੀ)
  2. ਸੁਰੱਖਿਆ
  3. ਪਿਆਰ ਤੇ ਸੰਬੰਧ
  4. ਆਤਮ-ਸਨਮਾਨ
  5. ਆਤਮ-ਸਾਕਾਰਤਾ (Self-Actualization)

---

12. ਬਲੂਮ ਦੀ ਵਰਗੀਕਰਨ (Benjamin Bloom – Bloom’s Taxonomy)

• ਸਿੱਖਣ ਦੇ 3 ਖੇਤਰ:
  • Cognitive (ਗਿਆਨ-ਆਧਾਰਿਤ)
  • Affective (ਭਾਵਨਾ-ਆਧਾਰਿਤ)
  • Psychomotor (ਕੌਸ਼ਲ-ਆਧਾਰਿਤ)
• Cognitive ਵਿੱਚ 6 ਪੱਧਰ: ਯਾਦ → ਸਮਝ → ਲਾਗੂ → ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ → ਮੁਲਾਂਕਨ → ਰਚਨਾ।

---

ਸੰਖੇਪ ਟੇਬਲ (TET ਰਿਵਿਜ਼ਨ ਲਈ)

ਥਿਊਰੀ	ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ	ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ
ਜ਼ਿਹਨੀ ਵਿਕਾਸ	Piaget	ਸੋਚ ਦੇ 4 ਪੜਾਅ
ਸਮਾਜ-ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ	Vygotsky	ZPD, Scaffolding
ਨੈਤਿਕ ਵਿਕਾਸ	Kohlberg	3 ਪੱਧਰ
ਮਨੋ-ਸਮਾਜਿਕ	Erikson	ਜੀਵਨ ਦੇ 8 ਪੜਾਅ
ਖੋਜ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਣਾ	Bruner	Spiral curriculum
ਸਮਾਜਿਕ ਸਿੱਖਣ	Bandura	ਮਾਡਲਿੰਗ, ਅਨੁਕਰਨ
ਕਨੈਕਸ਼ਨਿਜ਼ਮ	Thorndike	Trial & Error, ਕਾਨੂੰਨ
ਕਲਾਸੀਕਲ ਕੰਡੀਸ਼ਨਿੰਗ	Pavlov	ਸੰਬੰਧ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਣਾ
ਓਪਰੇਂਟ ਕੰਡੀਸ਼ਨਿੰਗ	Skinner	Reinforcement & Punishment
ਬਹੁ-ਬੁੱਧੀ	Gardner	8 ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਬੁੱਧੀ
ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਹਾਇਰਾਰਕੀ	Maslow	ਲੋੜਾਂ ਦਾ ਪਿਰਾਮਿਡ
ਬਲੂਮ ਟੈਕਸੋਨੋਮੀ	Bloom	ਸਿੱਖਣ ਦੇ 3 ਖੇਤਰ

---