TOPIC-04 ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ (Socialization Process)

 

ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ (Socialization Process)

PTET Psychology Notes in Punjabi

1. ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ

ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਉਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਿਯਮ, ਮੁੱਲ, ਸੰਸਕਾਰ, ਰਵਾਇਤਾਂ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਇਕ ਜੀਵਨ ਭਰ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜੋ ਜਨਮ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਕੇ ਮੌਤ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

2. ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼

1. ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵ ਬਣਾਉਣਾ।
2. ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਿਯਮ, ਸੰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤਾਂ ਸਿੱਖਾਉਣਾ।
3. ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਦਾ ਵਿਕਾਸ।
4. ਸਮਾਜਿਕ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ।
5. ਸਹਿਯੋਗ, ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ, ਸਮਰਪਣ, ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਆਦਿ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨਾ।

3. ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੇ ਏਜੰਟ (Agents of Socialization)

1. ਪਰਿਵਾਰ (Family) – ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਏਜੰਟ।
2. ਸਕੂਲ (School) – ਅਧਿਆਪਕ, ਪਾਠਕ੍ਰਮ, ਸਹਿਯੋਗੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ।
3. ਸਮਾਜ (Society) – ਪੜੋਸੀ, ਸਥਾਨਕ ਗਰੁੱਪ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ।
4. ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ (Religious Institutions) – ਨੈਤਿਕ ਸਿੱਖਿਆ।
5. ਮੀਡੀਆ (Media) – ਟੀਵੀ, ਰੇਡੀਓ, ਇੰਟਰਨੈਟ, ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ।
6. ਸਹਿਯੋਗੀ ਗਰੁੱਪ (Peer Group) – ਦੋਸਤ, ਖੇਡ ਸਾਥੀ।

4. ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ

1. ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਮਾਜੀਕਰਨ – ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਘਰ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਰਾਹੀਂ।
2. ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਮਾਜੀਕਰਨ – ਸਕੂਲ, ਸਮਾਜ, ਮੀਡੀਆ ਰਾਹੀਂ।
3. ਰਿਸੋਸ਼ਲਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ – ਨਵੇਂ ਨਿਯਮ/ਮੁੱਲ ਸਿੱਖਣ।
4. ਐਂਟੀਸਿਪੇਟਰੀ ਸਮਾਜੀਕਰਨ – ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਤਿਆਰੀ।

5. ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ

1. ਅਨੁਕਰਣ (Imitation) – ਵੱਡਿਆਂ ਦਾ ਅਨੁਕਰਣ।
2. ਸੁਝਾਵ (Suggestion) – ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਪਰੋਕਸ਼ ਪ੍ਰਭਾਵ।
3. ਪਛਾਣ (Identification) – ਮਾਪਿਆਂ ਜਾਂ ਆਦਰਸ਼ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜ।
4. ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣਾ (Role Playing) – ਸਮਾਜਕ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਦਾ ਅਭਿਆਸ।
5. ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ (Social Control) – ਇਨਾਮ ਤੇ ਸਜ਼ਾ ਰਾਹੀਂ।
6. ਸਹਿਯੋਗ ਤੇ ਮੁਕਾਬਲਾ (Cooperation and Competition)।

6. ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ

- ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਵਿਕਾਸ।
- ਬੁੱਧੀਕ ਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਵਿਕਾਸ।
- ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ।
- ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ।
- ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਾਉਣਾ।

7. ਸਿੱਖਿਆਕ ਮਹੱਤਤਾ

1. ਸਕੂਲ – ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦਾ ਕੇਂਦਰ।
2. ਅਧਿਆਪਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੂੰ ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ।
3. ਸਕੂਲ ਦੇ ਕਾਰਜਕਲਾਪ – ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ।
4. ਸਿੱਖਿਆ ਰਾਹੀਂ ਜਵਾਬਦੇਹ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਾਉਣਾ।

8. ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

MCQ / Objective:
1. ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦਾ ਏਜੰਟ ਕਿਹੜਾ ਹੈ?
2. ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕਿੱਥੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?
3. ਐਂਟੀਸਿਪੇਟਰੀ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦਾ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿਓ।
4. ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਿਹੜੀ ਹੈ?
5. ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦਾ ਦੂਜਾ ਘਰ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?

Short Answer:
1. ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਉਦੇਸ਼।
2. ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੇ ਏਜੰਟਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ।
3. ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਤੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ।
4. ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ।

Long Answer:
1. ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਰਣਨ ਕਰੋ।
2. ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਸਮਝਾਓ।
3. ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆਕ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਲੇਖ ਲਿਖੋ।

9. ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਮੁੱਖ ਬਿੰਦੂ

- ਸਮਾਜੀਕਰਨ = ਵਿਅਕਤੀ + ਸਮਾਜ ਦਾ ਮਿਲਾਪ।
- ਪਰਿਵਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦਾ ਕੇਂਦਰ।
- ਸਕੂਲ – ਦੂਜਾ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਏਜੰਟ।
- ਅਨੁਕਰਣ, ਸੁਝਾਵ, ਪਛਾਣ, ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣਾ – ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ।
- ਅਧਿਆਪਕ ਲਈ – ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ।