TOPIC-02 ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ (Principles of Development of Children)

 

TOPIC-02 ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ (Principles of Development of Children)

---

1. ਵਿਕਾਸ ਇੱਕ ਲਗਾਤਾਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ

• ਵਿਕਾਸ ਜਨਮ ਤੋਂ ਮੌਤ ਤੱਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
• ਇਹ ਕਦੇ ਰੁਕਦਾ ਨਹੀਂ, ਸਿਰਫ਼ ਗਤੀ ਹੌਲੀ ਜਾਂ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।
• ਉਦਾਹਰਨ: ਬੱਚਾ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਬੋਲਣਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਬੁੱਢੇਪੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਵਾਂ ਅਨੁਭਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

---

2. ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਕ੍ਰਮ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Development follows a sequence)

• ਵਿਕਾਸ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
• ਬੱਚਾ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰ ਉਠਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਬੈਠਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਰਿੰਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਤੁਰਦਾ ਹੈ।
• ਇਹ ਕ੍ਰਮ ਸਭ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਗਤੀ ਵੱਖਰੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

---

3. ਵਿਕਾਸ ਸਧਾਰਨ ਤੋਂ ਜਟਿਲ ਵੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ

• ਬੱਚੇ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਧਾਰਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਫਿਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਜਟਿਲ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ।
• ਉਦਾਹਰਨ: ਪਹਿਲਾਂ ਬੱਚਾ ਪੈਂਸਲ ਫੜਨਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਲਾਈਨਾਂ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਆਖਿਰ ਵਿੱਚ ਅੱਖਰ ਲਿਖਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।

---

4. ਵਿਕਾਸ ਸਮੂਹਿਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Development is holistic)

• ਵਿਕਾਸ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਾਰੀਰੀਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਾਨਸਿਕ, ਭਾਵਨਾਤਮਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਪੱਖ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
• ਸਭ ਪੱਖ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ।

---

5. ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਗਤੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ

• ਸਭ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਇੱਕੋ ਗਤੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
• ਕੁਝ ਬੱਚੇ ਜਲਦੀ ਬੋਲਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ, ਕੁਝ ਦੇਰ ਨਾਲ।
• ਪਰ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਮੂਲ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

---

6. ਵਿਕਾਸ ਜਨਾਤਕੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੋਹਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ

• ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਵਿਰਾਸਤ (Heredity) ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ (Environment) ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
• ਜਨਾਤਕੀ ਗੁਣ (ਉਚਾਈ, ਰੰਗ, ਬੁੱਧੀ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ) ਵਿਰਾਸਤ ਤੋਂ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।
• ਵਾਤਾਵਰਣ (ਘਰ, ਸਕੂਲ, ਸਮਾਜ) ਬੱਚੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

---

7. ਵਿਕਾਸ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅੰਤਰਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ

• ਹਰ ਬੱਚਾ ਆਪਣੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਕਸਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
• ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਹੌਲੀ ਗਤੀ ਨਾਲ।
• ਅਧਿਆਪਕ ਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

---

8. ਵਿਕਾਸ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਪੈਰਾਂ ਵੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Cephalocaudal principle)

• ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਧੜ ਅਤੇ ਆਖ਼ਿਰ ਵਿੱਚ ਪੈਰਾਂ ਦਾ।
• ਉਦਾਹਰਨ: ਬੱਚਾ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰ ਉਠਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਬੈਠਦਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਤੁਰਦਾ ਹੈ।

---

9. ਵਿਕਾਸ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Proximodistal principle)

• ਵਿਕਾਸ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ (ਧੜ) ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਅੰਗਾਂ ਵੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
• ਉਦਾਹਰਨ: ਬੱਚਾ ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਂਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਹੱਥਾਂ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਂਗਲਾਂ ਨੂੰ।

---

10. ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਅਵਧੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ (Sensitive periods)

• ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਖ਼ਾਸ ਸਮੇਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
• ਉਦਾਹਰਨ: ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖਣ ਲਈ 2 ਤੋਂ 6 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਸਭ ਤੋਂ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

2. ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰ ਅਤੇ ਥਿਊਰੀਆਂ

(A) Piaget ਦੀ ਜ਼ਿਹਨੀ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਥਿਊਰੀ (Cognitive Development Theory)

• Jean Piaget ਅਨੁਸਾਰ ਬੱਚੇ ਦਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਕਾਸ ਚਾਰ ਪੜਾਅਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ:

1. Sensory-motor stage (0–2 ਸਾਲ) → ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ ਅਤੇ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਣ।
2. Pre-operational stage (2–7 ਸਾਲ) → ਭਾਸ਼ਾ, ਕਲਪਨਾ, ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ।
3. Concrete operational stage (7–11 ਸਾਲ) → ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਸੋਚ, ਪਰ ਅਜੇ ਵੀ ਹਕੀਕਤ-ਆਧਾਰਿਤ।
4. Formal operational stage (11+ ਸਾਲ) → ਅਭਿਧਾਰਣਾ (abstract thinking) ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ।

---

(B) Vygotsky ਦੀ ਸਮਾਜ-ਸੰਸਕਾਰਕ ਥਿਊਰੀ (Socio-Cultural Theory)

• Lev Vygotsky ਅਨੁਸਾਰ ਬੱਚੇ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ।
• ਮੁੱਖ ਧਾਰਣਾਵਾਂ:
1. Zone of Proximal Development (ZPD) – ਬੱਚਾ ਅਧਿਆਪਕ/ਵੱਡਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਹੋਰ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ।
2. Scaffolding – ਅਧਿਆਪਕ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਖੁਦ ਕਰਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

---

(C) Erikson ਦੀ ਮਨੋ-ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਥਿਊਰੀ (Psychosocial Development Theory)

• Erik Erikson ਨੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ 8 ਪੜਾਅਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ।
• ਹਰ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਬੱਚਾ ਇੱਕ ਸੰਘਰਸ਼ (conflict) ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ:
1. Trust vs. Mistrust (0–1 ਸਾਲ)
2. Autonomy vs. Shame (1–3 ਸਾਲ)
3. Initiative vs. Guilt (3–6 ਸਾਲ)
4. Industry vs. Inferiority (6–12 ਸਾਲ)
5. Identity vs. Role Confusion (12–18 ਸਾਲ)
6. Intimacy vs. Isolation (18–25 ਸਾਲ)
7. Generativity vs. Stagnation (25–50 ਸਾਲ)
8. Integrity vs. Despair (50+ ਸਾਲ)

---

(D) Freud ਦੀ ਮਨੋ-ਯੌਨਿਕ ਵਿਕਾਸ ਥਿਊਰੀ (Psychosexual Theory)

• Sigmund Freud ਨੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ 5 ਪੜਾਅਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ:
1. Oral stage (0–1 ਸਾਲ) → ਮੂੰਹ ਰਾਹੀਂ ਸੁਖ।
2. Anal stage (1–3 ਸਾਲ) → ਸ਼ੌਚ ਪ੍ਰਸ਼ਿਕਸ਼ਣ।
3. Phallic stage (3–6 ਸਾਲ) → ਲਿੰਗੀ ਚੇਤਨਾ।
4. Latency stage (6–12 ਸਾਲ) → ਸਮਾਜਿਕ ਹੁਨਰ, ਗਿਆਨ।
5. Genital stage (12+ ਸਾਲ) → ਪੂਰੀ ਲਿੰਗੀ ਪੱਕੜ।

---

(E) Kohlberg ਦੀ ਨੈਤਿਕ ਵਿਕਾਸ ਥਿਊਰੀ (Moral Development Theory)

• Lawrence Kohlberg ਅਨੁਸਾਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਨੈਤਿਕ ਵਿਕਾਸ 3 ਪੜਾਅਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ:
1. Pre-conventional level – ਸਜ਼ਾ ਤੋਂ ਬਚਣਾ, ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ।
2. Conventional level – ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ।
3. Post-conventional level – ਨੈਤਿਕ ਮੁੱਲਾਂ ਅਤੇ ਅੰਤਰਾਤਮਾ ਅਨੁਸਾਰ ਫ਼ੈਸਲੇ।

---

(F) Howard Gardner ਦੀ Multiple Intelligences Theory

• ਬੁੱਧੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ:
1. Linguistic (ਭਾਸ਼ਾਈ)
2. Logical-Mathematical (ਤਾਰਕਿਕ)
3. Spatial (ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਿਮਾਨ)
4. Musical (ਸੰਗੀਤਕ)
5. Bodily-Kinesthetic (ਸ਼ਾਰੀਰੀਕ)
6. Interpersonal (ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ)
7. Intrapersonal (ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ)
8. Naturalistic (ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ)

---

 ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼

• ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਥਿਊਰੀਆਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਬੱਚਾ ਕਿਵੇਂ, ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਹੜੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵਿਕਸਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
• ਅਧਿਆਪਕ ਲਈ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਸਿੱਖਣ-ਸਿਖਾਉਣ ਦੀਆਂ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਬੱਚੇ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਪੱਧਰ ਅਨੁਸਾਰ ਬਣਾ ਸਕੇ।