WWW.PUNJABSTUDY.IN

WWW.PUNJABSTUDY.IN ਵੈਬਸਾਇਟ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵਜ਼ੀਫੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਪਾਸ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰੇਗੀ ।ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਕੀਮਤੀ ਵਿਚਾਰ ਸਾਨੂੰ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹੋ । ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਡਾ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨਗੇ । ਤੁਹਾਡੀ ਮੇਹਨਤ ਅਤੇ ਲਗਨ ਆਣ ਵਾਲੇ ਕੱਲ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੀ ਹੈ Thought of the day ---Even the genius asks questions.

Wednesday, 15 October 2025

TOPIC -15 Assessment: formative & summative, CCE, questioning techniques

🧾 ਮੁਲਾਂਕਨ (Assessment) – Formative & Summative, CCE, Questioning Techniques

🌱 1. ਮੁਲਾਂਕਨ ਦਾ ਅਰਥ (Meaning of Assessment)

ਮੁਲਾਂਕਨ (Assessment) ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ —
ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ, ਪ੍ਰਗਤੀ ਅਤੇ ਸਮਝ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ।
ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਅੰਕਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਸਗੋਂ ਬੱਚੇ ਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਵਿਕਾਸ (Holistic Development) ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ।

🔹 ਮੁਲਾਂਕਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ (Objectives of Assessment)

ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਜਾਣਨਾ।
ਬੱਚੇ ਦੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਅਤੇ ਤਾਕਤਾਂ ਪਛਾਣਨਾ।
ਸਿਖਲਾਈ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਸੁਧਾਰਨਾ।
ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨਾ।
ਸਿਖਲਾਈ-ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਉਣਾ।

🧩 2. ਮੁਲਾਂਕਨ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ (Types of Assessment)

ਮੁਲਾਂਕਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ —

🔹 (A) Formative Assessment (ਰੂਪਕਾਰੀ ਮੁਲਾਂਕਨ)

🔹 (B) Summative Assessment (ਸੰਖੇਪਕਾਰੀ ਮੁਲਾਂਕਨ)

🧠 (A) Formative Assessment (ਰੂਪਕਾਰੀ ਮੁਲਾਂਕਨ)

🔸 ਅਰਥ (Meaning)

ਇਹ ਉਹ ਮੁਲਾਂਕਨ ਹੈ ਜੋ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਤੁਰੰਤ ਫੀਡਬੈਕ ਦੇਣਾ ਹੈ।

🔸 ਹੋਰ ਨਾਮ:

Continuous Assessment (ਲਗਾਤਾਰ ਮੁਲਾਂਕਨ)
Assessment for Learning (ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਮੁਲਾਂਕਨ)

🔸 ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ (Characteristics)

ਲਗਾਤਾਰ ਅਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ।
ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ, ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ, ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ, ਹੋਮਵਰਕ, ਮੌਖਿਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ।
ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਫੀਡਬੈਕ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਬੱਚੇ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਤੇ ਧਿਆਨ।

🔸 ਉਦਾਹਰਣ (Examples)

ਕਲਾਸ ਟੈਸਟ
ਮੌਖਿਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਵਰਕ
ਕਲਾਸ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ
ਨੋਟਬੁੱਕ ਚੈਕਿੰਗ

📘 (B) Summative Assessment (ਸੰਖੇਪਕਾਰੀ ਮੁਲਾਂਕਨ)

🔸 ਅਰਥ (Meaning)

ਇਹ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਇਕ ਨਿਰਧਾਰਤ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਸੈਸ਼ਨ ਦੇ ਅੰਤ 'ਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਮੁਲਾਂਕਨ ਹੈ।
ਇਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਪੱਧਰ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਨਤੀਜਾ ਜਾਣਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

🔸 ਹੋਰ ਨਾਮ:

Assessment of Learning (ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਨ)

🔸 ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ

ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਜਿਵੇਂ ਸੈਮਿਸਟਰ, ਟਰਮ ਇਮਤਿਹਾਨ)।
ਨਤੀਜੇ ਅੰਕਾਂ ਜਾਂ ਗਰੇਡ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਤੁਲਨਾ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ (Comparative) ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ (Achievement) ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

🔸 ਉਦਾਹਰਣ (Examples)

ਟਰਮ ਐਗਜ਼ਾਮ
ਫਾਈਨਲ ਇਮਤਿਹਾਨ
ਯੂਨਿਟ ਟੈਸਟ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਨਤੀਜਾ

📊 3. CCE (Continuous and Comprehensive Evaluation)

ਲਗਾਤਾਰ ਅਤੇ ਸਰਵਾਂਗੀਣ ਮੁਲਾਂਕਨ

🔹 ਅਰਥ (Meaning)

CCE ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ —
ਲਗਾਤਾਰ (Continuous) ਅਤੇ ਸਰਵਾਂਗੀਣ (Comprehensive) ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਨ ਕਰਨਾ।

ਇਹ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਗਿਆਨਾਤਮਕ (Cognitive), ਭਾਵਨਾਤਮਕ (Affective) ਅਤੇ ਕੌਸ਼ਲਾਤਮਕ (Psychomotor) ਪੱਖਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।

🔹 ਤੱਤ (Components)

Continuous — ਸਾਲ ਭਰ ਮੁਲਾਂਕਨ ਕਰਨਾ, ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਨਹੀਂ।
Comprehensive — ਸਿਰਫ਼ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਵਿਵਹਾਰ, ਹੁਨਰ, ਰੁਚੀਆਂ, ਆਦਤਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਨ।

🔹 ਉਦੇਸ਼ (Objectives)

ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਸਰਵਾਂਗੀਣ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਮਾਪਣਾ।
ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਤਰ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨਾ।
ਸਿੱਖਣ ਨੂੰ ਰੁਚਿਕਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰੇਰਕ ਬਣਾਉਣਾ।
ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਿੱਚ ਆਤਮਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ।

🔹 CCE ਦੇ ਮੁੱਖ ਖੇਤਰ (Areas of Evaluation)

ਖੇਤਰ	ਵੇਰਵਾ
ਅਕਾਦਮਿਕ ਖੇਤਰ (Scholastic)	ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਗਿਆਨ, ਸਮਝ, ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
ਗੈਰ-ਅਕਾਦਮਿਕ ਖੇਤਰ (Co-Scholastic)	ਵਿਵਹਾਰ, ਰੁਚੀਆਂ, ਆਦਤਾਂ, ਕਲਾ, ਖੇਡਾਂ

🔹 ਫਾਇਦੇ (Advantages)

ਬੱਚੇ ਦਾ ਪੂਰਨ ਵਿਕਾਸ (Holistic Development)।
ਬੱਚੇ 'ਤੇ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦਾ ਦਬਾਅ ਘਟਦਾ ਹੈ।
ਬੱਚਾ ਆਤਮਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਤੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਬਣਦਾ ਹੈ।
ਅਧਿਆਪਕ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦੀ ਸਪਸ਼ਟ ਤਸਵੀਰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

❓ 4. Questioning Techniques (ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛਣ ਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ)

🔹 ਅਰਥ (Meaning)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛਣ ਦੀ ਕਲਾ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹੈ।
ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਅਧਿਆਪਕ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸੋਚ, ਸਮਝ, ਤਰਕ ਅਤੇ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

🔹 ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ (Types of Questions)

Low Order Questions (ਨੀਵੀਂ ਪੱਧਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ)
- ਯਾਦ ਕਰਨ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ (Knowledge Based)
- ਉਦਾਹਰਣ: "ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਕੀ ਹੈ?"
Middle Order Questions (ਮੱਧ ਪੱਧਰ ਦੇ)
- ਸਮਝ ਤੇ ਵਿਵੇਚਨਾ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ
- ਉਦਾਹਰਣ: "ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਰਾਜਧਾਨੀ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?"
High Order Questions (ਉੱਚ ਪੱਧਰ ਦੇ)
- ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਤੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਸੋਚ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ
- ਉਦਾਹਰਣ: "ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਹੋਣ ਤਾਂ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਕੀ ਸੁਧਾਰ ਕਰੋਗੇ?"

🔹 ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛਣ ਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ (Effective Questioning Techniques)

ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰੋ।
ਸਪਸ਼ਟ ਤੇ ਛੋਟੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛੋ।
ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸੋਚਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਦਿਓ।
ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰੋ।
ਗਲਤ ਜਵਾਬ ਤੇ ਵੀ ਹੌਸਲਾ ਅਫ਼ਜ਼ਾਈ ਕਰੋ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਬਣਾਓ।

📘 ਸੰਖੇਪ ਸਾਰਣੀ (Summary Table)

ਵਿਸ਼ਾ	ਅਰਥ / ਉਦੇਸ਼
Formative Assessment	ਸਿੱਖਣ ਦੌਰਾਨ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਲਗਾਤਾਰ ਮੁਲਾਂਕਨ
Summative Assessment	ਸੈਸ਼ਨ ਦੇ ਅੰਤ 'ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਅੰਤਿਮ ਮੁਲਾਂਕਨ
CCE	ਲਗਾਤਾਰ ਅਤੇ ਸਰਵਾਂਗੀਣ ਮੁਲਾਂਕਨ, ਬੱਚੇ ਦੇ ਹਰ ਪੱਖ ਦਾ ਅੰਕਲਨ
Questioning Techniques	ਬੱਚੇ ਦੀ ਸੋਚ ਤੇ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਕਲਾ

🎯 ਨਤੀਜਾ (Conclusion)

ਮੁਲਾਂਕਨ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਅਟੂਟ ਹਿੱਸਾ ਹੈ।
Formative, Summative ਅਤੇ CCE ਰਾਹੀਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੀ ਸਰਵਾਂਗੀਣ ਪ੍ਰਗਤੀ ਨੂੰ ਮਾਪਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਅਧਿਆਪਕ ਦੇ ਸਹੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛਣ ਦੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬੱਚੇ ਦੀ ਵਿਚਾਰਸ਼ੀਲ ਤੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

PUNJAB STUDY