TOPIC-01 Concept of development and its relationship with learning

 

TOPIC-01 Concept of development and its relationship with learning

ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸਿੱਖਣ (Development and Learning)

1. ਵਿਕਾਸ (Development) ਦਾ ਸੰਕਲਪ

• ਅਰਥ: ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਬੱਚੇ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹਿਕ ਬਦਲਾਅ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀ – ਜੋ ਸਰੀਰਕ, ਮਾਨਸਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਭਾਵਨਾਤਮਕ, ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਪੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
• ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ:
1. ਵਿਕਾਸ ਲਗਾਤਾਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ (ਜਨਮ ਤੋਂ ਮੌਤ ਤੱਕ)।
2. ਇਹ ਕ੍ਰਮਬੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (ਪਹਿਲਾਂ ਬੱਚਾ ਰਿੰਗਣਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਤੁਰਨਾ)।
3. ਵਿਕਾਸ ਸਭ ਪੱਖਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ – ਸ਼ਾਰੀਰੀਕ, ਮਾਨਸਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਭਾਵਨਾਤਮਕ, ਨੈਤਿਕ।
4. ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਗਤੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ – ਕਈ ਵਾਰ ਤੇਜ਼, ਕਈ ਵਾਰ ਹੌਲੀ।
5. ਵਿਕਾਸ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅੰਤਰਾਂ ਨਾਲ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ – ਹਰ ਬੱਚਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵਿਕਸਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

---

2. ਸਿੱਖਣ (Learning) ਦਾ ਸੰਕਲਪ

• ਅਰਥ: ਸਿੱਖਣ ਉਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਵਿਅਕਤੀ ਅਨੁਭਵ, ਅਭਿਆਸ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਰਾਹੀਂ ਗਿਆਨ, ਹੁਨਰ, ਮੁੱਲ ਅਤੇ ਆਦਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
• ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ:
1. ਸਿੱਖਣ ਅਨੁਭਵ-ਅਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
2. ਇਹ ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਸਥਾਈ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ।
3. ਸਿੱਖਣ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ – ਇਹ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
4. ਸਿੱਖਣ ਉਦੇਸ਼ਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
5. ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਉਮਰ ਅਨੁਸਾਰ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

---

3. ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਰਿਸ਼ਤਾ

1. ਵਿਕਾਸ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਨੀਂਹ ਹੈ
• ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਰੀਰਕ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਕਾਸ ਜਿੰਨਾ ਵਧੀਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਸਦੀ ਸਿੱਖਣ ਯੋਗਤਾ ਵੀ ਉਨੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਵੇਗੀ।
• ਉਦਾਹਰਨ: ਜੇਕਰ ਬੱਚੇ ਦੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸਿੱਖ ਸਕਦਾ।
2. ਸਿੱਖਣ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ
• ਨਵੇਂ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ, ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਵਿਕਾਸ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
• ਉਦਾਹਰਨ: ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਬੱਚੇ ਦੀ ਸੋਚਣ-ਸਮਝਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
3. ਦੋਵੇਂ ਪਰਸਪਰ ਨਿਰਭਰ ਹਨ
• ਵਿਕਾਸ ਬਿਨਾਂ ਸਿੱਖਣ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ, ਅਤੇ ਸਿੱਖਣ ਬਿਨਾਂ ਵਿਕਾਸ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ।
4. ਉਮਰ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖਣ
• ਬੱਚੇ ਦੀ ਉਮਰ ਉਸਦੇ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ।
• ਉਦਾਹਰਨ: ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਖੇਡ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ, ਵੱਡੇ ਬੱਚੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਰਾਹੀਂ।
5. ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਸੀਮਾ, ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਅਸਰ
• ਹਰ ਬੱਚੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸੀਮਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਸਿੱਖਣ ਉਸ ਸੀਮਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ।

---

4. ਸ਼ਿਕਸ਼ਣਕ ਮਹੱਤਤਾ (Educational Importance)

• ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
• ਅਨੁਭਵਾਤਮਕ ਅਤੇ ਖੇਡਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਣ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਵਧੀਆ ਹੈ।
• ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਪਾਠ ਦਿਓ।
• ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਅਧਿਆਪਕ ਵਧੀਆ ਸਿੱਖਣ-ਅਧਾਰਿਤ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਤਿਆਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।

---

✅ ਸਾਰ:

• ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸਿੱਖਣ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਗਹਿਰੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜੁੜੇ ਹਨ।
• ਵਿਕਾਸ ਬੱਚੇ ਦੀ ਸਿੱਖਣ ਯੋਗਤਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
• ਸਿੱਖਣ ਬੱਚੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
• ਦੋਵੇਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸਿੱਖਣ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ

---

1. ਪਿਆਜੇ ਦਾ ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ ਸਿਧਾਂਤ (Jean Piaget’s Cognitive Development Theory)

• ਪਿਆਜੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬੱਚੇ ਦਾ ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ ਚਾਰ ਪੜਾਵਾਂ (stages) ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ:

1. ਸੰਵੇਦਨਾਤਮਕ-ਚਾਲਕ ਪੜਾਅ (0–2 ਸਾਲ)
• ਬੱਚਾ ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ ਅਤੇ ਹਿਲਚਲ ਰਾਹੀਂ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ।
• “Object Permanence” (ਚੀਜ਼ ਗਾਇਬ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ) ਦੀ ਸਮਝ ਬਣਦੀ ਹੈ।
2. ਪੂਰਵ-ਸੰਚਾਲਨ ਪੜਾਅ (2–7 ਸਾਲ)
• ਬੱਚਾ ਭਾਸ਼ਾ ਵਰਤਣਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ।
• ਸੋਚ ਆਤਮਕੇਂਦ੍ਰਿਤ (Egocentric) ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
3. ਕੰਕਰੀਟ ਸੰਚਾਲਨ ਪੜਾਅ (7–11 ਸਾਲ)
• ਬੱਚਾ ਤਰਕਸੰਗਤ ਸੋਚਣਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਿਰਫ਼ ਅਸਲੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ।
• ਸੰਰਕਸ਼ਣ (Conservation) ਦੀ ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।
4. ਔਪਚਾਰਿਕ ਸੰਚਾਲਨ ਪੜਾਅ (11 ਸਾਲ ਤੋਂ ਉਪਰ)
• ਬੱਚਾ ਅਬਸਟ੍ਰੈਕਟ ਅਤੇ ਹਿਪੋਥੈਟਿਕਲ ਸੋਚ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

---

2. ਵਾਈਗੋਤਸਕੀ ਦਾ ਸਮਾਜ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਸਿਧਾਂਤ (Lev Vygotsky’s Socio-Cultural Theory)

• ਸਿੱਖਣ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਪਰਕ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
• Zone of Proximal Development (ZPD):
• ਜੋ ਬੱਚਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਉਹ ਅਧਿਆਪਕ/ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
• Scaffolding: ਅਧਿਆਪਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਅਸਥਾਈ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

---

3. ਕੋਲਬਰਗ ਦਾ ਨੈਤਿਕ ਵਿਕਾਸ ਸਿਧਾਂਤ (Lawrence Kohlberg’s Moral Development Theory)

ਨੈਤਿਕਤਾ (Moral Values) ਤਿੰਨ ਪੱਧਰਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਕਸਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ:

1. ਪੂਰਵ-ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਪੱਧਰ (Pre-Conventional Level) – ਡਰ ਅਤੇ ਇਨਾਮ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਸਹੀ-ਗਲਤ।
2. ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਪੱਧਰ (Conventional Level) – ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ।
3. ਉੱਤਰ-ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਪੱਧਰ (Post-Conventional Level) – ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੇ ਨਿਆਂ-ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਫੈਸਲੇ।

---

4. ਫ੍ਰਾਇਡ ਦਾ ਮਨੋਵੈਜਿਆਨਿਕ ਸਿਧਾਂਤ (Sigmund Freud’s Psychosexual Theory)

• ਵਿਅਕਤੀਗਤਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਮਨੋ-ਯੌਨ ਪੜਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ।
• ਪੰਜ ਪੜਾਅ:
1. ਮੌਖਿਕ (Oral – 0–1 ਸਾਲ)
2. ਗੁਦਾ (Anal – 1–3 ਸਾਲ)
3. ਲਿੰਗ (Phallic – 3–6 ਸਾਲ)
4. ਲਤੈਂਸੀ (Latency – 6–12 ਸਾਲ)
5. ਯੌਨਿਕ (Genital – 12 ਸਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ)

---

5. ਐਰਿਕਸਨ ਦਾ ਮਨੋਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਸਿਧਾਂਤ (Erik Erikson’s Psychosocial Development Theory)

• ਵਿਕਾਸ ਜੀਵਨ ਭਰ 8 ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
• ਹਰ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਘਰਸ਼ (Crisis) ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਨਾਲ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
1. ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਬਨਾਮ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ (0–1 ਸਾਲ)
2. ਸਵੈ-ਨਿਯੰਤਰਣ ਬਨਾਮ ਸ਼ਰਮ (1–3 ਸਾਲ)
3. ਪਹਲ ਬਨਾਮ ਦੋਸ਼ਭਾਵਨਾ (3–6 ਸਾਲ)
4. ਉਦਯੋਗ ਬਨਾਮ ਹਿਨਤਾ (6–12 ਸਾਲ)
5. ਪਹਿਚਾਣ ਬਨਾਮ ਗੁੰਝਲ (12–18 ਸਾਲ)
6. ਨੇੜਤਾ ਬਨਾਮ ਇਕਾਂਤ (ਯੁਵਾ ਅਵਸਥਾ)
7. ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਬਨਾਮ ਠਹਿਰਾਅ (ਪ੍ਰੌੜਾਵਸਥਾ)
8. ਅਖੰਡਤਾ ਬਨਾਮ ਨਿਰਾਸ਼ਾ (ਬੁੱਢਾਪਾ)

---

6. ਸਿੱਖਣ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ (Learning Theories)

(a) ਬਿਹੇਵਿਅਰਿਜ਼ਮ (Behaviorism – Skinner, Pavlov, Thorndike)

• ਸਿੱਖਣ ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਹੈ।
• Pavlov – Classical Conditioning (ਘੰਟੀ + ਭੋਜਨ = ਲਾਰ)।
• Skinner – Operant Conditioning (ਇਨਾਮ-ਸਜ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਣ)।
• Thorndike – Trial & Error Learning (ਬਿੱਲੀ ਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ)।

(b) ਕਾਗਨੀਟਿਵ ਸਿਧਾਂਤ (Cognitive Theories)

• ਸਿੱਖਣ ਸੋਚਣ ਤੇ ਸਮਝਣ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
• Piaget, Bruner, Ausubel ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ।

(c) ਕੰਸਟ੍ਰਕਟਿਵਿਜ਼ਮ (Constructivism – Piaget, Vygotsky)

• ਬੱਚਾ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਤੋਂ ਗਿਆਨ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
• ਅਧਿਆਪਕ ਸਿਰਫ਼ ਸਹਾਇਕ (Facilitator) ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਂਦਾ ਹੈ।

---

✅ ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼ (Conclusion)

• ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸਿੱਖਣ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਗਹਿਰੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜੁੜੇ ਹਨ।
• ਸਿਧਾਂਤ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬੱਚਾ ਕਿਵੇਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੜਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਾਰੀਰੀਕ, ਮਾਨਸਿਕ, ਭਾਵਨਾਤਮਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਨੈਤਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਿਕਸਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
• ਅਧਿਆਪਕ ਲਈ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਜਾਣਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਉਮਰ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਸਕਣ।